ابن‌نجیم زین‌الدین بن ابراهیماِبْنِ نُجَیم، زین‌الدین (یا زین‌العابدین یا زین) بن ابراهیم (۹۲۶-۹۷۰ق/۱۵۲۰-۱۵۶۳م)، فقیه حنفی مصری است. ۱ - معرفی ابن نجیمنجیم نام یکی از اجداد وی بوده است. [۱]
تقی‌الدین ابن عبدالقادر تمیمی، الطبقات‌السنیه، ج۳، ص۲۷۵، به کوشش عبدالفتاح حلو، ریاض، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
ابن نجیم نزد مشایخ مشهور آن زمان در قاهره که موطن او بود [۲]
ابن نجیم ، الاشباه و النظائر الفقهيه علي مذهب الحنفيه ، ص۱۱، به کوشش محمد مطیع حافظ، دمشق، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م
، به فراگیری علوم، به‌ویژه فقه پرداخت.۱.۱ - مشایخاز جمله مشایخ او می‌توان از ابن قطلوبُغا ، [۳]
عبدالحی ابن عماد، شذرات‌الذهب، ج۸، ص۳۵۸، قاهره، ۱۳۵۱ق.
شرف‌الدین بلقینی و شهاب‌الدین ابن شلبی نام برد.به تصوف نیز گرایش داشت و شیخ او در تصوف سلیمان خضیری بود. مدت ۱۰ سال با عبدالوهاب شعرانی در ارتباط بود و در ۹۵۳ق در سفر حج او را همراهی کرد. [۴]
نجم‌الدین غزی، الکواکب‌السائره، ج۳، ص۱۵۴، به کوشش جبرائیل سلیمان جیور، بیروت، ۱۹۵۹م.
مدتی در مدرسۀ صرغتمشیه به تدریس اشتغال داشت. [۵]
ابن نجیم، رسائل، ج۱، ص۷، به کوشش خلیل‌المیس، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
۱.۲ - شاگرداناز شاگردان وی می‌توان به برادرش سراج‌الدین عمر و نیز محمد علمی اشاره نمود. [۶]
نجم‌الدین غزی، الکواکب‌السائره، ج۳، ص۱۵۴، به کوشش جبرائیل سلیمان جیور، بیروت، ۱۹۵۹م.
[۷]
محمدامین محبی، خلاصه‌الاثر، ج۳، ص۲۰۶، قاهره، ۱۲۸۴ق.
با تأمل در مقدمۀ پسرش بر رسائل او و همچنین نگاهی گذرا به مقدمه‌های خود ابن نجیم بر رساله‌هایش، آشکارا فهمیده می‌شود که وی در زمان خویش مرجعی مهم برای پاسخ به اشکالات و سؤالات فقهی بوده و آثارش نیز در آن عصر جزو منابع مهم فقه به شمار می‌رفته است. [۸]
نجم‌الدین غزی، الکواکب‌السائره، ج۳، ص۱۵۴، به کوشش جبرائیل سلیمان جیور، بیروت، ۱۹۵۹م.
[۹]
احمدبن محمد حموی، غمز عیون‌البصائر، ج۱، ص۵-۶، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
ابن نجیم در قاهره وفات یافت و کنار مرقد حضرت سُکَینه به خاک سپرده شد. [۱۰]
محمدامین محبی، خلاصه‌الاثر، ج۳، ص۲۰۷، قاهره، ۱۲۸۴ق.
۱.۳ - آثار چاپی۱. الاشباه والنظائر ، در فقه حنفی . این کتاب به دفعات در هند و مصر و دیگر جاها به چاپ رسیده است و از جدیدترین آن‌ها می‌توان به چاپ ۱۳۸۸ق/۱۹۶۹م قاهره به کوشش عبدالعزیز وکیل، و چاپ ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م دمشق به کوشش محمد مطیع حافظ اشاره نمود. حافظ در مقدمۀ خود، [۱۱]
محمد حافظ، مطیع، ج۱، ص۱۰-۱۴، مقدمه بر الاشیاء.
۲۷ شرح و تعلیق و حاشیه و تبویب بر این اثر معرفی کرده که خود حکایت از اهمیت کتاب به عنوان یکی از آثار متأخر فقه حنفی دارد؛ ۲. البحرالرائق ، که شرحی است بر کنزالدقائق عبدالله‌بن احمد نسفی . به گفتۀ تمیمی این کتاب از مفصل‌ترین تألیفات ابن نجیم بوده که مرگ او فرصت اتمام آن را نداده است. [۱۲]
تقی‌الدین ابن عبدالقادر تمیمی، الطبقات‌السنیه، ج۳، ص۲۷۶، به کوشش عبدالفتاح حلو، ریاض، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
اولین چاپ آن در ۱۳۱۱ق/۱۸۹۳م در قاهره انجام گرفته است. کتاب مذکور در ۱۳۲۳ و ۱۳۳۴ق در همان‌جا تجدید چاپ شده است؛ ۳. فتح‌الغفار فی شرح‌المنار ، که در ۱۳۵۵ق/۱۹۳۶م در ۲ جلد در قاهره به چاپ رسیده است؛ ۴. الفوائدالزینیه فی فقه‌الحنفیه ، پس از درگذشت ابن نجیم، به همت فرزندش تنظیم و نام‌گذاری شده است. این اثر در ۱۲۴۴ق در کلکته منتشر شد. ضمناً مجموعه‌ای از فتاوی ابن نجیم تحت عنوان الفتاوی‌الزینیّه در حاشیۀ الفتاوی‌الغیاثیه در ۱۳۲۳ق در مصر به چاپ رسیده است. در ۱۲۹۰ق/۱۸۷۳م نیز این مجموعه در استانبول به چاپ رسید که در ۱۴۰۰ق با افزودن ۳ رسالۀ دیگر به کوشش خلیل‌المیس در بیروت تجدید چاپ شد. ۱.۴ - آثار خطی۱. السیاسه‌الشرعیه . نسخه ای از آن در کتابخانه ازهریه موجود است [۱۳]
ازهریه، فهرست، ج۳، ص۵۱.
۲.شرح (حاشیه علی) جامع‌الفصولین ، که نسخه‌های آن در موصل [۱۴]
سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبه‌الاوقاف العامه فی‌الموصل، ج۵، ص۱۹۰، عراق، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
و لیدن (ورهووه، ص۹۲) یافت می‌شود؛۳. کفاره صوم‌الشیخ‌الفانی . نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ ظاهریه موجود است [۱۵]
ظاهریه، خطی (فقه حنفی)، ج۲، ص۱۱۳.
۲. لب‌الاصول ، که خلاصه‌ای است از تحریرالاصول ابن همام [۱۶]
عبدالحی ابن عماد، شذرات‌الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق.
و نسخه‌ای از آن در کتابخانۀ توپکاپی (شم ۳۳۳۲) محفوظ است.علاوه بر اینها تعلیقی بر کتاب الهدایه مرغینانی به وی نسبت داده شده است. [۱۷]
عبدالحی ابن عماد، شذرات‌الذهب، ج۸، ص۳۵۸، قاهره، ۱۳۵۱ق.
گفتنی است که در برخی منابع کتاب شناختی بین زین‌الدین و برادرش عمر (د ۱۰۰۵ق)، مؤلف النهرالفائق فی شرح کنزالدقائق ، خلط شده است. ۲ - فهرست منابع(۱) عبدالحی ابن عماد، شذرات‌الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق. (۲) ابن نجیم ، الاشباه و النظائر الفقهيه علي مذهب الحنفيه ، به کوشش محمد مطیع حافظ، دمشق، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م . (۳) ابن نجیم، رسائل، به کوشش خلیل‌المیس، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. (۴) سالم عبدالرزاق احمد، فهرس مخطوطات مکتبه‌الاوقاف العامه فی‌الموصل، عراق، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م. (۵) ازهریه، فهرست. (۶) تقی‌الدین ابن عبدالقادر تمیمی، الطبقات‌السنیه، به کوشش عبدالفتاح حلو، ریاض، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۷) محمد حافظ، مطیع، مقدمه بر الاشیاء. (۸) احمدبن محمد حموی، غمز عیون‌البصائر، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م. (۹) یوسف‌الیان سرکیس، معجم‌المطبوعات العربیه والمعربه، قاهره، ۱۳۴۶ق/۱۹۲۸م. (۱۰) ظاهریه، خطی (فقه حنفی). (۱۱) نجم‌الدین غزی، الکواکب‌السائره، به کوشش جبرائیل سلیمان جیور، بیروت، ۱۹۵۹م. (۱۲) کوپریلی، خطی. (۱۳) محمدامین محبی، خلاصه‌الاثر، قاهره، ۱۲۸۴ق. (۱۴) خلیل المیس، مقدمه بر رسائل. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن نجیم»، ج۵، ص۱۸۵۶. |